CAMBRIDGE – De oorlog van Rusland in Oekraïne is het meest ontwrichtende conflict dat Europa sinds 1945 heeft meegemaakt. Terwijl velen in het Westen de oorlog als een bewuste keuze van de Russische president Vladimir Poetin zien, zegt hij op zijn beurt dat het besluit in 2008 ten gunste van een eventueel Oekraïens lidmaatschap van de NAVO een existentiële bedreiging voor de grenzen van Rusland vormde. Nog weer anderen herleiden het conflict tot het einde van de Koude Oorlog en het falen van het Westen om Rusland na de ineenstorting van de Sovjet-Unie voldoende te steunen. Hoe kunnen we de oorsprong determineren van een oorlog die nog jaren kan duren?
De Eerste Wereldoorlog vond ruim een eeuw geleden plaats, maar historici schrijven nog steeds boeken over de oorzaak ervan. Is hij begonnen omdat een Servische terrorist in 1914 een Oostenrijkse aartshertog vermoordde, of had de oorlog meer te maken met de opkomende Duitse macht die Groot-Brittannië uitdaagde of met het opkomende nationalisme in heel Europa? Het antwoord is ʻalles van het bovenstaande, plus meer.ʼ Maar de oorlog werd pas onvermijdelijk toen hij in augustus 1914 daadwerkelijk uitbrak ; en zelfs toen was het niet onvermijdelijk dat er vier jaar van bloedvergieten zouden volgen.
Om de zaken op een rijtje te kunnen zetten, helpt het om onderscheid te maken tussen diepe, tussenliggende en onmiddellijke oorzaken. Denk aan het maken van een vreugdevuur: het opstapelen van de houtblokken is een diepe oorzaak; het toevoegen van aanmaakhout en papier is een tussenliggende oorzaak; en het afstrijken van een lucifer is een onmiddellijke oorzaak. Maar zelfs dan is een vreugdevuur niet onvermijdelijk. Een sterke wind kan de lucifer doven, of een plotselinge regenbui kan het hout doorweken. Zoals historicus Christopher Clark opmerkt in zijn boek over het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog, The Sleepwalkers, was in 1914 ʻde toekomst nog open – al was het maar een beetje.ʼ Slechte beleidskeuzes waren een cruciale oorzaak van de catastrofe.
In Oekraïne staat het buiten kijf dat Poetin de lucifer heeft afgestreken toen hij op 24 februari het bevel gaf aan de Russische troepen om binnen te vallen. Net als de leiders van de grootmachten in 1914 geloofde hij waarschijnlijk dat het een korte oorlog zou worden met een snelle overwinning, zoiets als de inname door de Sovjet-Unie van Boedapest in 1956 of van Praag in 1968. Luchtlandingstroepen zouden de luchthaven veroveren en oprukkende tanks zouden Kiev innemen, de Oekraïense president Volodymyr Zelensky afzetten en een marionettenregering installeren.
Poetin vertelde het Russische volk dat hij een ʻspeciale militaire operatieʼ uitvoerde om Oekraïne te ʻdenazificerenʼ en om te voorkomen dat de NAVO zich zou uitbreiden tot aan de grenzen van Rusland. Maar gezien zijn ernstige misrekening moeten we ons afvragen wat hij werkelijk dacht. We weten uit Poetins eigen geschriften, en van diverse biografen zoals Philip Short, dat de tussenliggende oorzaak zijn weigering was om Oekraïne als een legitieme staat te zien.
Poetin betreurde het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, die hij als KGB-officier had gediend, en hij beschouwde Oekraïne als een nepstaat vanwege de nauwe culturele verwantschap tussen Oekraïne en Rusland. Bovendien was Oekraïne ondankbaar geweest en had het land Rusland beledigd met de Maidan-opstand van 2014, waarbij een pro-Russische regering werd afgezet, en met de intensivering van de handelsbetrekkingen met de Europese Unie.
At a time of escalating global turmoil, there is an urgent need for incisive, informed analysis of the issues and questions driving the news – just what PS has always provided.
Subscribe to Digital or Digital Plus now to secure your discount.
Subscribe Now
Poetin wil wat hij de ʻRussische wereldʼ noemt herstellen, en nu hij de leeftijd van zeventig jaar heeft bereikt, is hij gaan nadenken over zijn nalatenschap. Eerdere leiders, zoals Peter de Grote, hadden de Russische macht in hun eigen tijd uitgebreid. Gezien de zwakte van de westerse sancties na Ruslands inval in Oekraïne en de annexatie van de Krim in 2014, lijkt Poetin zich te hebben afgevraagd: waarom niet verder gaan?
Het vooruitzicht van de uitbreiding van de NAVO was in mindere mate een tussenliggende oorzaak. Hoewel het Westen een NAVO-Ruslandraad in het leven riep waardoor Russische militairen sommige NAVO-vergaderingen mochten bijwonen, verwachtte Rusland meer van de relatie. En hoewel de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker begin jaren negentig tegen zijn Russische ambtgenoot had gezegd dat de NAVO niet zou uitbreiden, hebben historici als Mary Sarotte aangetoond dat Baker al snel terugkwam van die belofte, die overigens nooit schriftelijk is vastgelegd.
Toen de Amerikaanse president Bill Clinton de kwestie in de jaren negentig besprak met de Russische president Boris Jeltsin, was er sprake van een schoorvoetende Russische aanvaarding van enige NAVO-uitbreiding, maar de verwachtingen aan beide zijden liepen uiteen. Het besluit van de NAVO tijdens haar top in Boekarest in 2008 om Oekraïne (en Georgië) te aanvaarden als potentiële toekomstige leden bevestigde Poetins slechtste verwachtingen over het Westen.
Het besluit van de NAVO uit 2008 mag dan misplaatst zijn geweest, de verandering van houding van Poetin dateert al van vóór die tijd. Hij had de Verenigde Staten geholpen na de aanslagen van 11 september 2001, maar uit zijn toespraak tot de Veiligheidsconferentie van München in 2007 blijkt dat hij al vóór de top van Boekarest een afkeer van het Westen had gekregen. De mogelijkheid van een NAVO-uitbreiding was dus slechts één van de tussenliggende oorzaken – een die kort na de top van Boekarest minder saillant werd door de aankondiging van Frankrijk en Duitsland dat zij een veto zouden uitspreken over het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne.
Achter dit alles zaten de verre of diepere oorzaken die volgden op het einde van de Koude Oorlog. Aanvankelijk was er zowel in Rusland als in het Westen veel optimisme dat de ineenstorting van de Sovjet-Unie de opkomst van de democratie en de markteconomie in Rusland mogelijk zou maken. In de eerste jaren deden Clinton en Jeltsin serieuze pogingen om goede betrekkingen te ontwikkelen. Maar hoewel de VS de regering van de Russische premier Yegor Gaidar leningen en economische bijstand verstrekten, verwachtten de Russen veel meer.
Bovendien was, na zeven decennia van centrale planning, een plotselinge overgang naar een bloeiende markteconomie onmogelijk. Pogingen om dergelijke snelle veranderingen door te voeren konden niet anders dan enorme ontwrichtingen, corruptie en extreme ongelijkheid teweegbrengen. Terwijl sommige oligarchen en politici enorm rijk werden door de snelle privatisering van staatsbezittingen, daalde de levensstandaard van de meeste Russen.
In februari 1997 meldde de gouverneur van Nizjni Novgorod, Boris Nemtsov (later vermoord) in Davos dat niemand in Rusland belasting betaalde en dat de regering achterliep met het uitbetalen van de lonen. In september van het jaar daarop vertelde de liberale parlementariër Grigory Javlinski tijdens een diner aan de Harvard Kennedy School dat ʻRusland volledig corrupt is en Jeltsin geen visie heeft.ʼ Omdat Jeltsin de politieke gevolgen van de verslechterende economische omstandigheden niet aankon, wendde hij zich tot de onbekende ex-KGB-agent Poetin om hem te helpen de orde te herstellen.
Niets van dit alles betekent dat de oorlog in Oekraïne onvermijdelijk was. Maar die oorlog werd wel steeds waarschijnlijker. Op 24 februari 2022 misrekende Poetin zich en streek hij de lucifer af die de brand in gang zette. Het is moeilijk voor te stellen dat hij die nog zal willen doven.
To have unlimited access to our content including in-depth commentaries, book reviews, exclusive interviews, PS OnPoint and PS The Big Picture, please subscribe
Ian Buruma
says there is no chance US democracy will emerge from Donald Trump’s second administration unscathed, explains why the left is losing the culture war in the US and Europe, touts the enduring importance of the humanities, and more.
Fear of being left behind economically and socially proved to be potent fuel for the far-right Alternative für Deutschland, which for the first time won more votes than the Social Democrats in a German federal election. So long as center-left parties fail to address this fear, the far right will continue to exploit it.
thinks social-democratic parties will continue to lose unless they find new ways to make inroads with workers.
CAMBRIDGE – De oorlog van Rusland in Oekraïne is het meest ontwrichtende conflict dat Europa sinds 1945 heeft meegemaakt. Terwijl velen in het Westen de oorlog als een bewuste keuze van de Russische president Vladimir Poetin zien, zegt hij op zijn beurt dat het besluit in 2008 ten gunste van een eventueel Oekraïens lidmaatschap van de NAVO een existentiële bedreiging voor de grenzen van Rusland vormde. Nog weer anderen herleiden het conflict tot het einde van de Koude Oorlog en het falen van het Westen om Rusland na de ineenstorting van de Sovjet-Unie voldoende te steunen. Hoe kunnen we de oorsprong determineren van een oorlog die nog jaren kan duren?
De Eerste Wereldoorlog vond ruim een eeuw geleden plaats, maar historici schrijven nog steeds boeken over de oorzaak ervan. Is hij begonnen omdat een Servische terrorist in 1914 een Oostenrijkse aartshertog vermoordde, of had de oorlog meer te maken met de opkomende Duitse macht die Groot-Brittannië uitdaagde of met het opkomende nationalisme in heel Europa? Het antwoord is ʻalles van het bovenstaande, plus meer.ʼ Maar de oorlog werd pas onvermijdelijk toen hij in augustus 1914 daadwerkelijk uitbrak ; en zelfs toen was het niet onvermijdelijk dat er vier jaar van bloedvergieten zouden volgen.
Om de zaken op een rijtje te kunnen zetten, helpt het om onderscheid te maken tussen diepe, tussenliggende en onmiddellijke oorzaken. Denk aan het maken van een vreugdevuur: het opstapelen van de houtblokken is een diepe oorzaak; het toevoegen van aanmaakhout en papier is een tussenliggende oorzaak; en het afstrijken van een lucifer is een onmiddellijke oorzaak. Maar zelfs dan is een vreugdevuur niet onvermijdelijk. Een sterke wind kan de lucifer doven, of een plotselinge regenbui kan het hout doorweken. Zoals historicus Christopher Clark opmerkt in zijn boek over het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog, The Sleepwalkers, was in 1914 ʻde toekomst nog open – al was het maar een beetje.ʼ Slechte beleidskeuzes waren een cruciale oorzaak van de catastrofe.
In Oekraïne staat het buiten kijf dat Poetin de lucifer heeft afgestreken toen hij op 24 februari het bevel gaf aan de Russische troepen om binnen te vallen. Net als de leiders van de grootmachten in 1914 geloofde hij waarschijnlijk dat het een korte oorlog zou worden met een snelle overwinning, zoiets als de inname door de Sovjet-Unie van Boedapest in 1956 of van Praag in 1968. Luchtlandingstroepen zouden de luchthaven veroveren en oprukkende tanks zouden Kiev innemen, de Oekraïense president Volodymyr Zelensky afzetten en een marionettenregering installeren.
Poetin vertelde het Russische volk dat hij een ʻspeciale militaire operatieʼ uitvoerde om Oekraïne te ʻdenazificerenʼ en om te voorkomen dat de NAVO zich zou uitbreiden tot aan de grenzen van Rusland. Maar gezien zijn ernstige misrekening moeten we ons afvragen wat hij werkelijk dacht. We weten uit Poetins eigen geschriften, en van diverse biografen zoals Philip Short, dat de tussenliggende oorzaak zijn weigering was om Oekraïne als een legitieme staat te zien.
Poetin betreurde het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, die hij als KGB-officier had gediend, en hij beschouwde Oekraïne als een nepstaat vanwege de nauwe culturele verwantschap tussen Oekraïne en Rusland. Bovendien was Oekraïne ondankbaar geweest en had het land Rusland beledigd met de Maidan-opstand van 2014, waarbij een pro-Russische regering werd afgezet, en met de intensivering van de handelsbetrekkingen met de Europese Unie.
Winter Sale: Save 40% on a new PS subscription
At a time of escalating global turmoil, there is an urgent need for incisive, informed analysis of the issues and questions driving the news – just what PS has always provided.
Subscribe to Digital or Digital Plus now to secure your discount.
Subscribe Now
Poetin wil wat hij de ʻRussische wereldʼ noemt herstellen, en nu hij de leeftijd van zeventig jaar heeft bereikt, is hij gaan nadenken over zijn nalatenschap. Eerdere leiders, zoals Peter de Grote, hadden de Russische macht in hun eigen tijd uitgebreid. Gezien de zwakte van de westerse sancties na Ruslands inval in Oekraïne en de annexatie van de Krim in 2014, lijkt Poetin zich te hebben afgevraagd: waarom niet verder gaan?
Het vooruitzicht van de uitbreiding van de NAVO was in mindere mate een tussenliggende oorzaak. Hoewel het Westen een NAVO-Ruslandraad in het leven riep waardoor Russische militairen sommige NAVO-vergaderingen mochten bijwonen, verwachtte Rusland meer van de relatie. En hoewel de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker begin jaren negentig tegen zijn Russische ambtgenoot had gezegd dat de NAVO niet zou uitbreiden, hebben historici als Mary Sarotte aangetoond dat Baker al snel terugkwam van die belofte, die overigens nooit schriftelijk is vastgelegd.
Toen de Amerikaanse president Bill Clinton de kwestie in de jaren negentig besprak met de Russische president Boris Jeltsin, was er sprake van een schoorvoetende Russische aanvaarding van enige NAVO-uitbreiding, maar de verwachtingen aan beide zijden liepen uiteen. Het besluit van de NAVO tijdens haar top in Boekarest in 2008 om Oekraïne (en Georgië) te aanvaarden als potentiële toekomstige leden bevestigde Poetins slechtste verwachtingen over het Westen.
Het besluit van de NAVO uit 2008 mag dan misplaatst zijn geweest, de verandering van houding van Poetin dateert al van vóór die tijd. Hij had de Verenigde Staten geholpen na de aanslagen van 11 september 2001, maar uit zijn toespraak tot de Veiligheidsconferentie van München in 2007 blijkt dat hij al vóór de top van Boekarest een afkeer van het Westen had gekregen. De mogelijkheid van een NAVO-uitbreiding was dus slechts één van de tussenliggende oorzaken – een die kort na de top van Boekarest minder saillant werd door de aankondiging van Frankrijk en Duitsland dat zij een veto zouden uitspreken over het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne.
Achter dit alles zaten de verre of diepere oorzaken die volgden op het einde van de Koude Oorlog. Aanvankelijk was er zowel in Rusland als in het Westen veel optimisme dat de ineenstorting van de Sovjet-Unie de opkomst van de democratie en de markteconomie in Rusland mogelijk zou maken. In de eerste jaren deden Clinton en Jeltsin serieuze pogingen om goede betrekkingen te ontwikkelen. Maar hoewel de VS de regering van de Russische premier Yegor Gaidar leningen en economische bijstand verstrekten, verwachtten de Russen veel meer.
Bovendien was, na zeven decennia van centrale planning, een plotselinge overgang naar een bloeiende markteconomie onmogelijk. Pogingen om dergelijke snelle veranderingen door te voeren konden niet anders dan enorme ontwrichtingen, corruptie en extreme ongelijkheid teweegbrengen. Terwijl sommige oligarchen en politici enorm rijk werden door de snelle privatisering van staatsbezittingen, daalde de levensstandaard van de meeste Russen.
In februari 1997 meldde de gouverneur van Nizjni Novgorod, Boris Nemtsov (later vermoord) in Davos dat niemand in Rusland belasting betaalde en dat de regering achterliep met het uitbetalen van de lonen. In september van het jaar daarop vertelde de liberale parlementariër Grigory Javlinski tijdens een diner aan de Harvard Kennedy School dat ʻRusland volledig corrupt is en Jeltsin geen visie heeft.ʼ Omdat Jeltsin de politieke gevolgen van de verslechterende economische omstandigheden niet aankon, wendde hij zich tot de onbekende ex-KGB-agent Poetin om hem te helpen de orde te herstellen.
Niets van dit alles betekent dat de oorlog in Oekraïne onvermijdelijk was. Maar die oorlog werd wel steeds waarschijnlijker. Op 24 februari 2022 misrekende Poetin zich en streek hij de lucifer af die de brand in gang zette. Het is moeilijk voor te stellen dat hij die nog zal willen doven.
Vertaling: Menno Grootveld